Rozdziały

• Położenie

• Jak powstało miasto

• Wielokulturowy Swarzędz

• Rozwój swarzędzkiego stolarstwa

• Czas okupacji hitlerowskiej

• Powstają osiedla mieszkaniowe

• Swarzędz dziś

• Ścieżki historii

• Śladami wiary

• Dawniej nad jeziorem

• Pawilon meblowy i...

• …. i pszczółki

• Historię tworzą ludzie

• Turystyczny Swarzędz

Swarzędz to miasto sąsiadujące od zachodu z Poznaniem. Jest stolicą największej i jednocześnie najgęściej zaludnionej gminy w aglomeracji poznańskiej. W samym mieście zajmującym powierzchnię 8,2 km mieszka obecnie (2017 r.) 29 tys. mieszkańców.

Miasto leży na południowym brzegu Jeziora Swarzędzkiego, przez które przepływa rzeka Cybina, prawy dopływ Warty. Cybina tworzy polodowcową pradolinę, objętą ochroną w ramach działań programu „Natura 2000”. W północnej części gminy – będącej otuliną parku krajobrazowego „Puszcza Zielonka” – krajobraz urozmaicają pagórki morenowe porośnięte lasami oraz dolina rzeki Głównej z zaporą i zachodnim fragmentem Zbiornika Retencyjnego „Jezioro Kowalskie”. Na wschodzie natomiast znajduje się malowniczy jar i niewielkie Jezioro Uzarzewskie.

Swarzędz to ważny punkt komunikacyjny. Przebiega tędy droga krajowa nr 92 w kierunku Warszawy, łącząca się z autostradą A2 oraz droga wojewódzka nr 194 w kierunku Gniezna, a także szlaki kolejowe Berlin – Warszawa oraz Poznań - Gniezno - Bydgoszcz.

Wróć

Dzięki korzystnemu położeniu na szlaku handlowym w kierunku na wschód (Mazowsze) już w XIV wieku Swarzędz był dobrze rozwiniętą osadą wiejską. Najstarsza wzmianka o Swarzędzu pochodzi z 1366 roku. Była to wówczas osada szlachecka z kościołem parafialnym własność rodu Górków herbu Łodzia.
z Poznania, na mocy której Żydzi z przeludnionego Poznania mogli osiedlać się w Swarzędzu, a właściciel osady zapewniał im odpowiednie warunki bytowania (m.in. drewno na budowę domów i prawo do zbudowania synagogi i założenia cmentarza). W późniejszych latach Grudziński zachęcił do osiedlania się we wsi także ludność wyznania ewangelickiego, szczególnie z terenów Śląska. Dla wszystkich tych osadników Grudziński wydzielił osobny teren, nazwał go od swego herbu Grzymałowem, a w 1638 roku nadał mu – zatwierdzone przez króla polskiego Władysława IV Wazę - prawa miejskie. Herb miasta powstał z połączenia dwóch herbów rodowych: Grudzińskich (h. Grzymała) i Opalińskich (h. Łodzia), z których wywodziła się żona Zygmunta Grudzińskiego – Anna, i przedstawia bramę o trzech wieżach w złotej lub żółtej łodzi, w środku bramy zaś stojącego rycerza z mieczem.

Po Grudzińskich właścicielami miasta byli Działyńscy, Opalińscy, Jerzy Unrug, Garczyńscy, Koźmińscy
z Iwanowic (wielcy sponsorzy kościoła parafialnego, pochowani w jego podziemiach), Jan Klug - bankier króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, August Aleksander Bojanowski, Fryderyk Leopold Wildegans, berlińska Kasa Wdów, od której ostatecznie odkupił miasto rząd pruski.

Wróć

Działania Zygmunta Grudzińskiego spowodowały, że przez prawie trzy wieki miasto Swarzędz (Grzymałowo) i okolica były wielokulturowe, a ślady tej wielokulturowości przetrwały na ziemi swarzędzkiej do dnia dzisiejszego. Nazwa „Grzymałowo” - mało popularna wśród ludności, ostatecznie znikła, a istniejące dwa organizmy administracyjne, tj. Swarzędz Miasto i Swarzędz Wieś w 1934 roku zostały połączone w całość na mocy odpowiednich decyzji władz państwowych.

Miasto od początku swego istnienia miało charakter rzemieślniczo-handlowy. Handlem zajmowali się głównie Żydzi, rzemiosłem zaś ludność protestancka (płóciennicy, sukiennicy i tkacze). Korzystny rozwój miasta przerwał najazd szwedzki oraz późniejsza wojna północna. Przemarsze żołnierzy różnych państw, grabieże, a także wielkie pożary (1656, 1704 i 1768) i epidemie chorób (m.in. cholery) pustoszyły miasto kilkakrotnie.

Wróć

Koniec XVIII i początek XIX wieku to utrata samodzielności państwowej przez Polskę. Dla Wielkopolski i tym samym dla Swarzędza to początek 125-letniej niewoli pruskiej, walki o tożsamość narodową i religijną, obrona przed germanizacją. Po zakończeniu I wojny światowej, w której, jako mieszkańcy zaboru pruskiego, brali udział także swarzędzanie, w efekcie zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego (w którym wzięło udział około 80 ochotników ze Swarzędza) miasto powróciło do Polski.

W XIX w. nastąpił znaczny rozwój nowej gałęzi rzemiosła, tj. stolarstwa i dziedzin pokrewnych, które zastąpiły upadające sukiennictwo. Co prawda już król Jan Kazimierz w 1658 roku zatwierdził ustawę dla cechu teszarskiego, czyli stolarskiego, jednak rzemiosło to nie było dominujące wśród warsztatów swarzędzkich.

W 1890 roku stolarze swarzędzcy August i Józef Fitz jako pierwsi w Swarzędzu uruchomili maszyny parowe
w swoim warsztacie stolarskim. Dwa lata później takie maszyny wspomagające pracę stolarzy w zakładzie obróbki drewna wprowadził mistrz kołodziejski Teofil Hoffmann, a następnie Antoni Tabaka. Zakład stolarski tego ostatniego stał się w okresie dwudziestolecia międzywojennego zaczątkiem dużej Fabryki Stołów
i Krzeseł (znacjonalizowana po drugiej wojnie światowej weszła w skład Swarzędzkich Fabryk Mebli).

W 1922 r. reaktywowano cech stolarzy swarzędzkich. W 1934 r. cech zorganizował pierwsze swarzędzkie Targi Meblowe, które miały być sposobem na ożywienie zastoju w produkcji mebli w wyniku światowego kryzysu finansowego. Na potrzeby drugich Targów Meblowych w 1935 r. pobudowano pawilon wystawienniczy, a samą imprezę powtórzono jeszcze trzykrotnie. Odtąd aż do końca XX wieku Swarzędz kojarzony będzie właśnie ze stolarstwem i meblarstwem.

Wróć

Wybuch II wojny światowej i okupacji to okres walki o przetrwanie narodowe i społeczne. Już w październiku 1939 r. rozstrzelano kilku mieszkańców Swarzędza za to, że bronili ojczyzny próbując przeciwstawić się najeźdźcy hitlerowskiemu. Wiele rodzin zostało wysiedlonych do Generalnego Gubernatorstwa, wiele osób przeszło przez katorgę Fortu VII (zginął tutaj m.in. Stanisław Kwaśniewski – powstaniec wielkopolski) i obozów koncentracyjnych. W Buchenwaldzie zginął długoletni burmistrz miasta Tadeusz Staniewski. W Bydgoszczy rozstrzelano swarzędzkiego proboszcza ks. Stanisława Koźlika. Zamknięto kościół parafialny i przekształcono na magazyn mebli. Zniszczono cmentarz żydowski, a w samym mieście utworzono obóz niewolniczej pracy dla Żydów, wykorzystując ich do prac przy budowie drugiego toru kolejowego na trasie Poznań – Warszawa. Nieznana jest liczba ofiar tego obozu. Wszystkie zakłady rzemieślnicze przeszły w zarząd niemiecki. Wzdłuż ulicy św. Marcina ulokowano duży obóz Arbeitsdienst (jego pozostałości w postaci niektórych drewnianych budynków przetrwały do dziś).

W styczniu 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, a miasto przez kilka miesięcy było zapleczem wojskowym dla Rosjan w walkach o Poznań i Cytadelę (np. w budynku szkoły ulokowano duży szpital polowy, a na rynku i na pobliskich uliczkach chowano żołnierzy poległych bezpośrednio w czasie walk i zmarłych w szpitalu). Jeszcze przez wiele lat miasto borykało się z pozostałościami czasu wojny i okupacji.

Wróć

Znaczącym impulsem w rozwoju miasta było powstanie Swarzędzkich Fabryk Mebli – jako miejsca pracy dla wielu Swarzędzan oraz powstanie spółdzielni mieszkaniowej. To osiedla mieszkaniowe są dzisiaj ważnym elementem pejzażu współczesnego Swarzędza. Budowa kilkukondygnacyjnych bloków mieszkalnych poprzez własność spółdzielczą była od lat sześćdziesiątych XX wieku odpowiedzią na potrzeby lokalowe najpierw pracowników miejscowych zakładów pracy, mieszkańców miasta, później także osób spoza Swarzędza. Swarzędz zyskał więc nowych mieszkańców. W kolejnych latach w północnej części miasta pojawiły się domy na os. Zygmunta III Wazy i Władysława IV, kolejno na os. Dąbrowszczaków, Czwartaków, Kościuszkowców i przy ul. Gryniów, następnie na południu Swarzędza os. Raczyńskiego, Działyńskiego
i Mielżyńskiego. Spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe spowodowało, że liczba mieszkańców miasta
w krótkim czasie znacznie się powiększyła, tym samym zrodziły się problemy podobne do tych w dużych miastach: miejsca pracy i gospodarka, odpowiednia komunikacja, szkoły i przedszkola itp., które władze miasta stopniowo rozwiązują.

Wróć

Dzisiejszy Swarzędz to tętniące życiem miasto, przyjazne mieszkańcom i przedsiębiorcom. W 2005 roku decyzją Rady Miejskiej Swarzędza, na terenach przemysłowych w okolicy ulicy Rabowickiej, utworzona została Specjalna Strefa Ekonomiczna, działająca jako podstrefa Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Swarzędzka podstrefa ma obszar ok. 80 ha. Miasto posiada także własną komunikację autobusową, ułatwiającą poruszanie się po terenie gminy, dającą także doskonałe połączenie z Poznaniem.

Bardzo ciekawa jest miejska oferta kulturalna. Na stałe do kalendarza wydarzeń kulturalnych wpisały się: wielkie imprezy miejskie – Dni Swarzędza, Józefinki – Święto Patrona Swarzędza św. Józefa, Eko Babie Lato, Mikołajki na Rynku, Światowy Przegląd Folkloru – Integracje. Inne imprezy również przyciągają wielu odbiorców, w tym mieszkańców z okolicznych miast (np. Międzynarodowy Festiwal Orkiestr Dętych, Miodowe Lato w Skansenie, Diecezjalny Przegląd Piosenki Osób Niepełnosprawnych). Plenerowa Scena nad Jeziorem i nowoczesna Swarzędzka Sala Koncertowa zapraszają na spektakle muzyczne i teatralne oraz występy kabaretowe. W pejzaż kulturalny miasta wpisała się Swarzędza Orkiestra Dęta oraz Swarzędzka Orkiestra Flażoletowa, której twórca Wojciech Wietrzyński zapoczątkował ruch flażoletowy w całej Polsce. W jubileuszowym roku 380-lecia lokacji miasta otwarte zostanie, w dawnej remizie Ochotniczej Straży Pożarnej przy ul. Bramkowej, Swarzędzkie Centrum Historii i Sztuki, pielęgnujące i przybliżające zainteresowanym m.in. historię miasta.

Swarzędz kilkakrotnie uzyskał tytuł Sportowej Gminy. To wyróżnienie w pełni zasłużone, ponieważ władze miasta dbają o rozwój infrastruktury sportowej i rekreacyjnej. Powstały liczne ścieżki rowerowe, boiska, place zabaw i plenerowe siłownie. Na zainteresowanych czekają: nowoczesny stadion miejski, skatepark, pływalnia „Wodny Raj”, korty tenisowe, hala sportowa i sztuczne lodowisko. Młodzi zawodnicy, nawiązując do chlubnych tradycji swarzędzkiego klubu sportowego „Unia”, trenują w wielu klubach sportowych, otrzymując za najlepsze wyniki nagrody i stypendia sportowe fundowane z budżetu miasta. W kalendarz imprez sportowych wpisały się także biegi masowe, w tym: „10 km Szpot Swarzędz”, czy „Półmaraton Szpot Swarzędz”. W 2018 roku fragment alei spacerowej i rowerowej nad Jeziorem Swarzędzkim otrzymał imię artysty fotografika Henryka Błachnio.

Wróć

Wędrując ulicami miasta odnajdujemy ślady dawnych wydarzeń i pamiątki po ludziach, których już nie ma. Punktem centralnym miasta jest rynek z budynkiem ratusza. Początkowo ratusz był zwykłym domem drewnianym, by w 1860 r. stać się jednopiętrowym budynkiem murowanym, a dopiero ok. 1940 r. zyskać dodatkowe – drugie piętro. Rynek to ważne miejsce w przestrzeni społecznej, miejsce, gdzie odbywają się wydarzenia kulturalne, uroczystości o charakterze oficjalnym, szczególnie ze względu na fakt, że w jego obrębie znajdują się m.in.: obelisk z tablicą poświęcony bohaterom poległym w obronie Ojczyzny; tablica upamiętniająca powstańców wielkopolskich, ochotników ze Swarzędza; kamień na pamiątkę obchodów 350-lecia miasta oraz tablica upamiętniająca współpracę z miastami partnerskimi: niemieckim Ronnenbergiem, niemieckim Ronneburgiem i francuskim Duclair. W 2014 r. po stronie wschodniej rynku odsłonięto pomnik Augusta Cieszkowskiego, filozofa i polityka z pobliskiej Wierzenicy, z okazji 200-lecia jego urodzin. Na budynku przy ul. Kilińskiego tablica upamiętnia urodzonego w Swarzędzu Aleksandra Dobę, honorowego obywatela Miasta i Gminy Swarzędz, podróżnika, żeglarza, posiadacza tytułu „Podróżnik Roku” przyznanego w 2015 roku przez czytelników czasopisma „National Geographic”, człowieka, który trzykrotnie samotnie przepłynął kajakiem Ocean Atlantycki.

Wróć

Godnym uwagi obiektem w mieście jest kościół pw. św. Marcina, położony na wzgórzu nad Jeziorem, przez to dominujący nad okolicą. To najstarsza część miasta. Choć w swym obecnym wyglądzie nie jest zabytkiem architektonicznym, to jednak na przestrzeni wieków był zawsze elementem scalającym, miejscem ważnym i wspomagającym Polaków, mieszkańców miasta i okolicy w walce z naporem germanizacyjnym. Wnętrze kościoła ozdobione jest freskami ściennymi z lat sześćdziesiątych XX wieku, dzieło Józefa i Łucji Oźminów, a w pobliżu prezbiterium umieszczona jest XVII-wieczna pieta. Przed kościołem znajduje się współczesna tablica poświęcona dzieciom, uczestnikom strajku szkolnego w obronie języka polskiego z lat 1906-1907. W pobliżu kościoła znajduje się budynek szkoły podstawowej, która w tym miejscu istnieje już od 1834 roku. Na obecnym Placu Niezłomnych wyeksponowano fragment podziemnych pozostałości dawnego zboru ewangelickiego, zaś przy ul. Piaski, na dawnym cmentarzu ewangelickim, umieszczona jest tablica przypominająca mieszkańców miasta wyznania ewangelicko-augsburskiego. Gehennę społeczności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej przypomina tablica na odnowionym budynku dworca kolejowego.

Wróć

Na północ od kościoła, przy ul. Zamkowej, w dużym parku, znajduje się dawny dworek właściciela swarzędzkiego folwarku i jeziora (od połowy XIX wieku) Carla Hoffmeyera (obecnie przedszkole). W kierunku na zachód od kościoła, na brzegu jeziora znajduje się Dom Akcji Katolickiej im. Jana Pawła II, dawny budynek z przełomu XIX i XX wieku, bardzo popularnego wtedy Domu Zdrojowego Hermanna Marco. Do Kurorthaus-u, jak określali niekiedy to miejsce Niemcy, przyjeżdżały liczne wycieczki mieszkańców Poznania, wykorzystując dobre połączenie kolejowe ze Swarzędzem, by na miejscu skorzystać z przejażdżki łodzią po jeziorze, z dobrej kuchni w restauracji, z sali bankietowej, w której gościł raz w miesiącu kinematograf z filmem, a także podziwiać okazy zwierząt w małym zoo.

Wróć

Przy ul. Cieszkowskiego znajduje się pawilon meblowy Cechu Stolarzy Swarzędzkich wybudowany w 1935 r. jako pawilon wystawienniczy na drugie Targi Meblowe. Przed budynkiem usytuowano wielkie drewniane krzesło – znak rozpoznawczy swarzędzkiego meblarstwa. Po drugiej stronie ulicy stoi rzeźba autorstwa Ewy Wanat przedstawiająca postać św. Józefa, patrona cieśli, także patrona miasta, ustanowionego w roku 1996 decyzją Rady Miejskiej. Nad miastem góruje wieża ciśnień, która w dawnych latach dostarczała wodę do swarzędzkiej sieci wodociągowej. Jej dostojny wygląd to stały element licznych zdjęć i pocztówek z przedwojennego Swarzędza.

Wróć

Atrakcję turystyczną stanowi także swarzędzki Skansen i Muzeum Pszczelarstwa im. prof. Ryszarda Kosteckiego, mieszczący się przy ul. Poznańskiej. Muzeum jest częścią Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. Dokumentuje historię polskiego pszczelarstwa i bartnictwa, szczyci się unikatową kolekcją uli i barci, organizuje wystawy i spotkania z przyrodą. Obok Muzeum znajduje się tzw. Pałacyk pod Lipami, dawna siedziba właścicieli Nowej Wsi.

Wróć

Swarzędz to nie tylko zabytkowe gmachy i miejsca. To także ludzie, którzy tutaj się urodzili i tutaj żyli. W Swarzędzu, jeszcze w starym zamku, urodziła się Paulina Wilkońska (1809-1875), powieściopisarka i pamiętnikarka, córka dzierżawcy swarzędzkiego folwarku, żona znanego szczególnie w kręgach warszawskich redaktora i autora popularnych „Ramot i ramotek literackich”. W rodzinie dzierżawcy Nowej Wsi urodził się Józef Rivoli (1838-1926), wybitny leśnik, długoletni nadleśniczy w dobrach kórnickich, współzałożyciel Wydziału Rolno-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego. W Uzarzewie urodził się znany, szczególnie wśród Francuzów, malarz portrecista Zygmunt Myrton-Michalski (1864-1920). W Wierzenicy mieszkał August Cieszkowski (1814-1894), filozof, działacz polityczny i społeczny, współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu; z Gruszczyna pochodził inżynier i konstruktor, przyszły rektor Politechniki Warszawskiej, profesor Wiesław Chrzanowski (1880-1940). W Swarzędzu pochowany jest Henryk Szuman (1822-1910), prawnik, działacz społeczny i polityczny, poseł i przewodniczący Koła Polskiego w parlamencie w Berlinie. Grób jego został zniszczony przez młodzież hitlerowską już na początku okupacji. Nie można zapomnieć także o żydowskim historyku i wydawcy prac o charakterze źródłowym Philippie Jaffe (1819-1870) urodzonym w Swarzędzu i o urodzonym w pobliskiej Kruszeni, niemieckim generale Erichu Ludendorfie (1865-1937) urodzonym w pobliskiej Kruszewni.

Wróć

Na terenie gminy swarzędzkiej jest także szereg miejsc o znaczących walorach historycznych i kulturowych. Wymienić tutaj można dwie świątynie drewniane: w Uzarzewie i Wierzenicy znajdujące się na Szlaku Kościołów Drewnianych wokół Puszczy Zielonki. W gminie podziwiać można również zabytkowe obiekty architektury świeckiej: pałac w Uzarzewie, dwór Cieszkowskich w Wierzenicy, dwór w Puszczykowie-Zaborzu, podcieniową chałupę w Wierzenicy. W Uzarzewie w dawnym pałacu rodziny Żychlińskich, niegdyś właścicieli Uzarzewa oraz w sąsiadującym z nim pawilonie znajduje się muzeum poświęcone myślistwu i łowiectwu (część Muzeum Narodowego w Szreniawie).
W okolicach Wierzenicy odnajdujemy ślady dawnego cmentarzyska z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi zwanego Żalikiem, pod Uzarzewem zaś stare grodzisko na zboczu jaru. Przez gminę przebiega wiele szlaków turystycznych: Cysterski Szlak Rowerowy, Szlak Kościołów Drewnianych wokół Puszczy Zielonka, szlak pielgrzymkowy – Droga św. Jakuba, oddana niedawno do użytku i poświęcona Droga Tajemnic Różańcowych (między Wierzenicą i Kicinem) oraz szlaki rowerowe i piesze łączące gminę Swarzędz z Puszczą Zielonką.
Urokliwe tereny doliny rzeki Cybiny wraz z Jeziorem Swarzędzkim to popularne miejsca często odwiedzane przez osoby lubiące aktywny wypoczynek oraz miłośników przyrody.

Wróć